Zespół metaboliczny i zaburzenia rytmu okołodobowego – co je łączy?

Mimo że pojęcie zespołu metabolicznego istnieje w medycynie od kilkudziesięciu lat, to wciąż trwa dyskusja nad tym jakie są jego przyczyny, definicja i jak go leczyć. Pojawiają się również opinie, że zespół metaboliczny nie jest żadną nową jednostką chorobową ⁽¹⁾. Niezależnie od tego faktem jest, że zespół metaboliczny dotyczy dużej części populacji na świecie, szczególnie w krajach rozwiniętych i rozwijających się. Ponadto zespół metaboliczny jest następstwem nieprawidłowego stylu życia i może skrócić nasze życie ⁽²⁾.

Czy już starożytni chorowali na zespół metaboliczny?

Jak to bywa w historii prawie każdej choroby, pierwszych wzmianek o niej doszukuje się w czasach najdawniejszych, czyli starożytności. I rzeczywiście pierwsze informacje o zespole metabolicznym znaleziono już w starożytnym Egipcie, gdzie ówcześni uczeni poszukiwali związku pomiędzy przejadaniem się, otyłością i zawałem serca. Następnie przez kolejne stulecia poszczególni naukowcy dokładali kolejne cegiełki wiedzy do tego czym jest zespół metaboliczny i jak wpływa na nasze zdrowie ⁽¹⁾.

Czym właściwie jest zespół metaboliczny?

Zespół metaboliczny przez lata nosił różne nazwy jak zespół insulinooporności, zespół Amerykański, zespół X, zespół plurimetaboliczny, czy zespół polimetaboliczny. Podobnie jak jego nazewnictwo, definicje zespołu metabolicznego ewoluowały na przestrzeni lat i aktualnie istnieje kilka kryteriów opisujących zespół metaboliczny.

Według polskich wytycznych o zespole metabolicznym mówimy wtedy kiedy możemy u siebie stwierdzić przynajmniej 3 z 5 nieprawidłowości:

• otyłość brzuszną, gdy obwód naszej talii wynosi ≥ 80 cm (dla kobiet) lub ≥ 94 cm (u mężczyzn)
• nadciśnienie tętnicze, gdy wynosi ono ≥130/85 mmHg
• stężenie glukozy na czczo ≥ 100 mg/dl
• stężenie cholesterolu HDL poniżej 50 mg/dl (u kobiet) lub poniżej 40 mg/dl (u mężczyzn)
• stężenie trójglicerydów ≥ 150 mg/dl ⁽³⁾

Oprócz tego jeśli jesteś osobą leczącą się na nadciśnienie, zaburzenia lipidowe lub masz cukrzycę typu 2. również jest to kryterium klasyfikujące do zespołu metabolicznego.

Warto wiedzieć, że zwykle zespół metaboliczny współistnieje z nadwagą lub otyłością, jednak nie zawsze. U osób z prawidłową masą ciała również może on występować i wydaje się, że kluczowe znaczenie ma „otłuszczenie” narządów wewnętrznych.

Dlaczego zespół metaboliczny może skracać nasze życie?

Mimo różnych kontrowersji dotyczących zespołu metabolicznego wykazano, że zwiększa on 2-4-krotnie ryzyko udaru niedokrwiennego mózgu, 3-4-krotnie zawału mięśnia sercowego i aż 5-krotnie ryzyko cukrzycy typu 2. ⁽⁴⁾. Ponadto zespół metaboliczny został powiązany z innymi schorzeniami, w tym zaburzeniami depresyjnymi i snu ^(5,6), zaburzeniami poznawczymi ⁽⁷⁾ i niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (NAFLD) ⁽⁸⁾.

W Polsce zespół metaboliczny dotyczy około 20% dorosłych, czyli około 6 milionów Polaków ⁽⁹⁾.

Jakie są przyczyny zespołu metabolicznego?

Jak większość chorób zespół metaboliczny ma podłoże wieloczynnikowe. Oprócz pewnych predyspozycji genetycznych (zresztą jak w i większości chorób), główne znaczenie w rozwoju zespołu metabolicznego mają czynniki środowiskowe jak nieprawidłowa dieta, zbyt niska aktywność fizyczna, stres psychologiczny, a także wiek. Mimo to, że dokładny mechanizm powstawania zespołu metabolicznego nie został do końca poznany wydaje się, że kluczowe znaczenie ma otyłość brzuszna oraz związana z nią insulinooporność i przewlekły stan zapalny ⁽¹⁰⁾.

Coraz więcej dowodów łączy zespół metaboliczny, a właściwie jego składowe, z zaburzeniami rytmu dobowego. Powstał nawet pomysł aby zespół metaboliczny nazwać zespołem okołodobowym (ang. Circadian Syndrome) ⁽¹¹⁾.

Co to jest rytm okołodobowy?

Rytm okołodobowy jest cyklem biologicznym, który wynosi około 24 godzin i jest regulatorem prawie każdego szlaku metabolicznego w naszym organizmie. U ludzi i innych ssaków jest regulowany przez centralny zegar biologiczny znajdujący się w strukturze nazywanej jądrem nadskrzyżowaniowym w podwzgórzu. Koordynuje on pozostałe, obwodowe zegary biologiczne, które znajdują się w różnych narządach takich jak przewód pokarmowy, wątroba, mięśnie, tkanka tłuszczowa i układ odpornościowy. Generalnie rytm okołodobowy reguluje nasz cały metabolizm ⁽¹²⁾.

Głównym czynnikiem porządkującym nasz rytm okołodobowy jest światło, które jest najważniejszym regulatorem głównego zegara biologicznego. Z kolei inne czynniki środowiskowe jak zmiana temperatury i przyjmowanie pokarmów wpływają silnie na obwodowe zegary biologiczne ⁽¹¹⁾.

Praca zmianowa – wróg rytmu okołodobowego

Wykazano, że praca zmianowa jest czynnikiem silnie zaburzającym rytm okołodobowy. Dodatkowo niepokojące jest to, że zaburzenia rytmu okołodobowego mogą prowadzić do zwiększonego ryzyka zespołu metabolicznego ^(13,14). Dlaczego tak się dzieje? Jedną z konsekwencji pracy zmianowej jest fakt, że wpływa ona na nasze nawyki żywieniowe. W przypadku pracy zmianowej przyjmowanie posiłków staje się czynnością 24-godzinną, co kompletnie nie jest zgodne z naszą fizjologią ^(15-17). Człowiek jest gatunkiem przystosowanym do funkcjonowania w 24-godzinnym cyklu:

• dnia, kiedy światło stymuluje czuwanie i spożywanie pokarmów
• nocy, kiedy ciemność inicjuje sen i post

Zaburzenie tego cyklu może spowodować rozsynchronizowanie centralnych i obwodowych zegarów biologicznych, a w następstwie zaburzenie aktywności enzymów i hormonów biorących udział w metabolizmie. W efekcie praca zmianowa może przyczyniać się do powstawania otyłości i zespołu metabolicznego ^(18,19).

Dlaczego pracownicy zmianowi łatwiej tyją?

Pracownicy zmianowi zdecydowanie częściej gorzej się odżywiają, a ich dieta jest bogata w cukry proste, tłuszcze nasycone i trans oraz zawiera mniejszą ilość warzyw ^(20,21). Przez co dostarczają sobie mniej odżywczego pożywienia o zwiększonej kaloryczności i są bardziej narażeni na nadwagę i otyłość. Jednak co ciekawe, nie jest to tylko kwestia zwiększonej podaży kalorii. Interesujący wydaje się fakt, że według systematycznego przeglądu i metaanaliz 24-godzinny pobór energii przez osoby pracujące zmianowo nie różni się od poboru energii przez osoby nie pracujące zmianowo ⁽²²⁾. Sugeruje to, że spożywanie posiłków szczególnie w niewłaściwym momencie rytmu okołodobowego jest kluczowym czynnikiem zwiększającym ryzyko zaburzeń metabolicznych u pracowników zmianowych ⁽²³⁾.

Zatem kluczowa jest nie tylko jakość i ilość spożywanych posiłków, ale także czas ich spożycia. Wydaje się, że ma to związek z tym, że człowiek jest predysponowany do wydajniejszego metabolizmu glukozy i magazynowania tkanki tłuszczowej w dzień w trakcie przyjmowania posiłków. Natomiast w nocy włącza się tryb oszczędzania energii, wtedy metabolizm glukozy i tłuszczów jest mniej wydajny, przystosowany do okresu poszczenia, a nie przyjmowania posiłków. W następstwie pracownicy zmianowi wykazują obniżoną tolerancję glukozy i lipidów z powodu zmiany pracy z dziennej na nocną ^{(19, 24)}.

Czy jeśli pracujesz zmianowo to grozi Ci zespół metaboliczny?

Oczywiście, że nie. W przypadku zespołu metabolicznego podobnie jak w przypadku pozostałych chorób cywilizacyjnych zawsze lepiej zapobiegać, niż leczyć. W celu monitorowania swojego stanu zdrowia wykonuj regularnie badania profilaktyczne.

Jeśli nie masz nadwagi lub otyłości, a masz zwiększony obwód brzucha to już może być sygnał, że w twoich narządach jest zbyt dużo tzw. tłuszczu trzewnego. Jak sprawdzić czy masz zespół metaboliczny? Po pierwsze zmierz prawidłowo obwód swojej talii. Zrób to rano przed śniadaniem, bez ubrania, rozluźnij brzuch i zwykłym centymetrem zmierz najwęższe miejsce tułowia, które znajduje się nieco powyżej pępka. Po drugie zmierz ciśnienie najlepiej kilka razy w ciągu jednego dnia i po trzecie wykonaj badanie lipogramu i glukozy na czczo.